Η κρητική λύρα είναι τρίχορδο, τοξωτό, αχλαδόσχημο μουσικό όργανο, που κατέχει κεντρική θέση στην παραδοσιακή μουσική της Κρήτης και άλλων νησιών του Αιγαίου και των Δωδεκανήσων .
Θεωρείται η πλέον δημοφιλής παραλλαγή της βυζαντινής λύρας που χρησιμοποιείται σήμερα.Ο Νικηφόρος Φωκάς επιστέφει στην Κωνσταντινούπολη μετά την λεηλασία του Χάνδακα, από το βυζαντινό χειρόγραφο του Σκυλίτζη.
Η κρητική λύρα προσομοιάζει έντονα τη βυζαντινή λύρα, δηλαδή τη λύρα του Βυζαντίου, βασικότερος τύπος της οποίας αποτελεί η λύρα της Κωνσταντινούπολης (Πολίτικη λύρα ή ρωμέϊκη λύρα ή λυράκι).
Η λύρα εισήχθη σταδιακά στις παραδόσεις του νησιού ως δημοφιλές στοιχείο της βυζαντινής μουσικής παράδοσης, όπως με παρόμοιο τρόπο εισήχθη και σε άλλες περιοχές (π.χ. η Lira da Braccio και η Λύρα Καλαβρίας στην Ιταλία και η Γκαντούλκα στη Βουλγαρία).
Με την πάροδο των αιώνων και ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας του νησιού, το βιολί άσκησε σημαντική επιρροή στη μουσική της Κρήτης, τόσο από οργανολογική όσο και από μουσική άποψη, φέρνοντας πρωτοφανείς αλλαγές στην οργανολογία, στη στιχουργία, στο χρονισμό, στη μουσική γλώσσα καθώς και στην πρακτική απόδοση των έργων, επεκτείνοντας και εμπλουτίζοντας τη συλλογή αυτών.
Υπάρχουν τρία κύρια είδη Κρητικής λύρας:
το λυράκι, ένα μικρό μοντέλο λύρας, σχεδόν όμοιο με τη Βυζαντινή (πολίτικη) λύρα, που χρησιμοποιείται αποκλειστικά για συνοδεία στους Κρητικούς χορούς.
η βροντόλυρα, που δίνει πολύ ισχυρό ήχο, ιδανική για μουσική υπόκρουση.
η κοινή λύρα, δημοφιλής στο νησί σήμερα. Προέκυψε από συνδυασμό του βιολιού με το λυράκι.
Η επιρροή του βιολιού προκάλεσε την αναμόρφωση πολλών χαρακτηριστικών της παλιάς μορφής της Κρητικής λύρας (λυράκι) στη σύγχρονη λύρα, όπως ο χρονισμός, η πρακτική απόδοση και το ρεπερτόριο των έργων.
Το 1920 δημιουργήθηκε η βιολολύρα, σε μια προσπάθεια των ντόπιων κατασκευαστών οργάνων να προσδώσουν τον ήχο και τις τεχνικές δυνατότητες του βιολιού στο παλαιό βυζαντινό λυράκι.
Είκοσι χρόνια αργότερα, ένας νέος συνδυασμός του βιολιού με το λυράκι είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της κοινής λύρας. Άλλα είδη περιλαμβάνουν την τετράχορδη λύρα.
Το 1990, ο ιρλανδικής καταγωγής Ρος Ντέιλι σχεδίασε ένα νέο είδος κρητικής λύρας που ενσωματώνει στοιχεία από το λυράκι, τη Βυζαντινή λύρα και το Ινδικό sārangī.
Το αποτέλεσμα ήταν μια λύρα με τρεις χορδές εκτέλεσης, των 29 εκατοστών σε μήκος (όπως και της κανονικής Κρητικής λύρας), και 18 βοηθητικές χορδές που συνηχούν σε ινδικής κοπής γέφυρες Jawari (ο αριθμός βοηθητικών χορδών αργότερα αυξήθηκε στις 22).
Η λύρα έχει σώμα με απιδόσχημο ή ελλειπτικό καπάκι. Συνήθως έχει δυο μικρές ημικυκλικές τρύπες για το ηχείο.
Σώμα και λαιμός σκαλίζονται από το ίδιο κομμάτι ξύλο, που αφήνεται να παλιώσει για τουλάχιστον 10 χρόνια. Παραδοσιακά, προερχόταν από δέντρα που φύονταν στο νησί, κυρίως βελανιδιά, μουριά ή σφενδάμι, ενώ πλέον η ξυλεία γι’ αυτό το σκοπό κυρίως εισάγεται.
Το καπάκι είναι επίσης σκαλιστό, με πιο ρηχή αψίδα και συνήθως είναι κατασκευασμένο από μαλακό ξύλο με ευθεία νερά. Παραδοσιακά κατασκευάζονταν από τις παλαιωμένες δοκούς κτιρίων (κατράνι) και, ιδανικά, από τις τριακοσίων ετών δοκούς των Ενετικών ερειπίων.
Στο παρελθόν οι χορδές φτιάχνονταν από έντερα ζώων και το δοξάρι από τρίχα αλογοουράς. Το τόξο του δοξαριού ήταν συνήθως φορτωμένο με μια σειρά από σφαιρικές καμπάνες, τα γερακοκούδουνα, που παρείχαν ρυθμική υπόκρουση στη μελωδία. Σήμερα, οι περισσότερες λύρες παίζονται με δοξάρια βιολιού.
Σήμερα, αν και η χρήση του κατρανιού ελαττώθηκε από τους οργανοποιούς λόγω του ότι το ξύλο είναι πιο σπάνιο και δυσεύρετο, χρησιμοποιούνται εναλακτικά: Λεύκα.
Το παλαιό μοντέλο της Κρητικής λύρας (λυράκι), είναι χρονισμένο σε 5-1-4. Ο εκτελεστής παίζει τη μελωδία στην πρώτη και την τρίτη χορδή, χρησιμοποιώντας τη δεύτερη χορδή για να συντηρεί βόμβο, όπως χρησιμοποιούνταν και οι Βυζαντινές λύρες από το 1190 μ.Χ. που βρέθηκαν σε ανασκαφές στο Novgorod.
Στη σύγχρονη λύρα η χορδή βόμβου έχει αντικατασταθεί από τρεις διαδοχικές χορδές (g-d-a’).
Η σύγχρονη λύρα, κατά το σχεδιασμό του Σταγάκη, είναι χρονισμένη σε πέμπτα και, όπως και το βιολί, δε διαθέτει ειδικές χορδές βόμβου, ενώ όλες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μελωδικές χορδές.
Η Κρητική λύρα χρησιμοποιείται ευρέως στην Κρήτη (βλέπε Κρητική μουσική), σε μερικά νησιά στα Δωδεκάνησα και στο Αιγαίο.
Φημισμένοι και σπουδαίοι εκτελεστές είναι ο Ανδρέας Ροδινός, ο Θανάσης Σκορδαλός, ο Κώστας Μουντάκης, ο Αντώνης Παπαδάκης (Καρεκλάς), ο Νίκος Ξυλούρης, ο Ζαχαρίας Μελεσανάκης, ο Λεωνίδας Κλάδος, ο Ρος Ντέιλι, η Κέλυ Θωμά, ο Ζαχαρίας Σπυριδάκης, ο Πάρης Περυσινάκης, ο Δημήτρης Βακάκης, ο Γιάννης Μαραγκάκης, ο Γρηγόρης Αλυσσανδράκης, ο Στέλιος Πετράκης, ο Βασίλης Σκουλάς και ο Αντώνης Ξυλούρης (Ψαραντώνης).
Αξίζει να γίνει λόγος για το Γιάννη Κλαδάκη, καθώς με την ικανότητα του αναβιώνει την Κρητική λύρα στο νησί της Ρόδου, όπου πλέον η παράδοση της λύρας έχει χαθεί. Η Γεωργία Νταγάκη έγινε γνωστή συνοδεύοντας με λύρα τις συναυλίες του τραγουδιστή της Ροκ, Έρικ Μπάρντον (Eric Burdon).
